Asia
Tenggara merupakan wilayah yang banyak menerima pengaruh daripada kuasa Barat
semenjak abad ke-18 lagi. Kehadiran kuasa Barat ke wilayah ini didorong oleh
faktor ekonomi dan keperluan untuk mendapatkan kawasan jajahan. Aspek pelayaran
turut memainkan peranan apabila pedagang daripada benua Eropah berjaya sampai
di wilayah Asia Tenggara melalui kaedah ini. Sejak itulah wilayah di Asia
Tenggara menjadi lubuk kepada sumber ekonomi yang bernilai tinggi. Kehadiran
mereka telah mengubah corak dan rentak ekonomi, politik dan sosial kerajaan-kerajaa
di Asia Tenggara secara perlahan-lahan. Namun, masih ada nilai tradisi yang
dikekalkan dan diamalkan. Dalam kita menilai keadaan Asia Tenggara sebelum
kedatangan kuasa Barat ini, secara umumnya, wilayah-wilayah di benua ini
berkongsi bentuk ekonomi yang sama, bahkan dalam dimensi politik dan sosial itu
sendiri. Sebelum penjajahan berlaku, telah wujud jalur perdagangan di Asia
Tenggara dengan dunia luar. Agak keterlaluan jika kita mengatakan tidak ada
sebarang bentuk hubungan di antara Asia Tenggara dengan dunia Eropah. Oleh itu,
dalam kita menyelongkar keadaan Asia Tenggara sebelum kehadiran kuasa Barat,
eloklah diselidiki dari aspek politik dan ekonomi.
Dalam aspek politik, wilayah di Asia
Tenggara berkongsi bentuk yang sama, walaupun penggunaan istilah yang berbeza.
Antara sistem politik yang popular digunakan ialah sistem monarki. Sistem ini
menekankan kepada kuasa raja sebagai pemerintah yang berkuasa mutlak dan
memiliki segala kekayaan ekonomi dalam wilayah jajahan takluknya. Bolehlah kita
katakan bahawa raja ini merupakan individu yang disegani dan dihormati oleh
masyarakat dan rakyat harus memberikan taat setia kepada golongan pemerintah
ini. D.G.E Hall menegaskan bahawa raja merupakan ketua kepada sesuatu komuniti
yang dihubungkan oleh adat. Seseorang
raja dilantik disebabkan pengetahuan yang dimiliki. Apabila sesebuah masyarakat
kecil bergabung sesama mereka, akan membentuk masyarakat yang besar. Oleh itu,
pemilihan seorang ketua diperlukan bagi mengemudi rakyatnya dalam aspek
kehidupan. Walaupun begitu, satu perkara yang penting berkenaan pembinaan aspek
politik di Asia Tenggara ialah pengaruh luar seperti Hindu-Buddha, Islam, Kristian
dan Neo-Konfusius yang mempelbagaikan lagi bentuk politik dan menjadi garis pemisah
perbezaan aspek ini di Asia Tenggara. Pengaruh Hindu-Buddha daripada India
merupakan elemen yang begitu kuat dipraktikkan di wilayah Asia Tenggara seperti
di kerajaan Ava, Sukhotai, Sailendra, Majapahit, dan Srivijaya. Hal ini turut
dipersetujui oleh R. Von Heine-Geldern yang menerima pengaruh Hindu-Budha dalam
pembentukan sistem politik kerajaan awal di Asia Tenggara. Walaupun begitu,
pengaruh luar seperti Islam, Kristian dan fahaman neo-Konfusius turut terlibat
dalam perkara ini dengan sifat yang berbeza.
Pengaruh luar seperti Hindu-Buddha
telah menjadi tunjang penting kepada pembentukan sistem politik di Asia
Tenggara. Sistem politik yang dimaksudkan di sini ialah berhubung dengan kuasa
raja, peranan kuasa-kuasa kosmik, pembinaan kerajaan dan peranan golongan
diperintah. Raja dilantik disebabkan kebolehan dan keupayaan raja berkenaan
untuk mengekalkan keharmonian. Jika raja tidak mampu untuk melaksanakan
tanggungjawabnya, raja tersebut boleh digulingkan dan diganti dengan individu
yang lain. Bencana, penyakit dan ketidakstabilan politik antara faktor lain
yang membawa kepada kejatuhan seseorang pemimpin. Dari sudut penyerapan
ideologi, prinsip, kepercayaan dan amalan dalam sistem politik, terdapat tiga
unsur yang penting untuk dikenal pasti. Pertama, berhubung dengan doktrin Hindu
(Brahmin) yang menggambarkan dunia sebagai bentuk bulatan sepusat dengan Gunung
Meru di tengah-tengahnya. Gunung Meru dianggap sebagai sakral dan sesiapa
sahaja yang ingin mendekatinya perlu menunjukkan penghormatan. Dalam
pentadbiran, istana atau kuil dianggap sebagai Gunung Meru. Antara kawasan yang
digambarkan sebagai Gunung Meru ialah Bakheng di Angkor. Selain itu,
kepercayaan kepada angka 33 yang mewakili dewa-dewa di Gunung Meru turut
diaplikasikan dalam sistem politik. Sebagai contoh, raja perlu memiliki 33
permaisuri daripada 33 keturunan. Dalam kepercayaan Theravada, kedudukan raja
dipengaruhi oleh hukum karma. George Coedes mengatakan raja merupakan pengawal
kepada undang-undang, dharma,
pelindung agama dan pencipta kepada kemakmuran. Selain itu, konsep mandala turut mencorakkan lagi aspek
politik di Asia Tenggara.
Selain daripada pengaruh
Hindu-Buddha, Islam turut berperanan dalam pembentukan sistem politik di Asia
Tenggara. Agama Islam yang dibawa oleh Nabi Muhammad S.A.W yang telah
berkembang sehingga ke Eropah, Asia Timur dan Asia Tenggara. Agama Islam ini
dikembangkan oleh pedagang yang melalui laluan di Asia Tenggara untuk sampai ke
China. D. R. SarDesai mengatakan bahawa penerimaan pengaruh luar ini hanya berlaku
apabila pedagang daripada India sampai ke Asia Tenggara. Beliau menambah, pada
abad ke-8, telah ada masyarakat Arab di China, kawasan barat India, Java dan
Sumatra. Dalam ajaran agama Islam ini, golongan pemerintah harus menunjukkan
sifat kepimpinan yang tinggi seperti jujur, adil, amanah dan bijaksana.
Kemasukan agama ini ke Asia Tenggara seperti di Indonesia, Tanah Melayu dan
Brunei telah mengubah landskap politik di Asia Tenggara yang pada asalnya
didominasi oleh pengaruh Hindu-Buddha. Penukaran istilah raja kepada sultan
atau syah merupakan contoh yang jelas. Reformasi turut berlaku dari sudut
pegangan dan kepercayaan seperti konsep perajaan Muslim menyatakan bahawa raja
yang memerintah di bumi sebagai wakil Tuhan. Golongan ulama memainkan peranan
penting kepada urusan pentadbiran negara. Golongan ini menjadi rujukan kepada
raja, memberi nasihat, pengesah wangsa dan kadang-kadang menjadi pengkritik
kepada kerajaan. Walaupun begitu, pengaruh Hindu-Buddha tidak lenyap sama
sekali apabila kehadiran Islam di Asia Tenggara. Masih lagi ada prinsip dalam
Hindu-Buddha seperti konsep mandala
yang memberi takrifan bahawa kerajaan itu terbahagi kepada empat bulatan
sepusat dengan keraton di tengah-tengahnya.
Vietnam merupakan wilayah tunggal
yang menerima pengaruh Neo-Konfusius di Asia Tenggara. Penguasaan China yang
memakan masa seribu tahun telah banyak memberi impak ke atas aspek politik,
ekonomi dan sosial wilayah berkenaan. Setelah Vietnam mendapatkan kemerdekaan,
mereka tetap menganggap China sebagai role
model. Kehadiran kuasa Barat khususnya Perancis pada tahun 1859 turut
menggoyangkan institusi politik wilayah berkenaan. Namun, sebelum hadirnya
kuasa Barat ini, Vietnam telah meniru atau menyesuaikan aspek politik mereka
bersandarkan kepada negara China. Pengaruh daripada negara ini nampak jelas
semasa pemerintahan T’ang Dynasty (618-907
AD). Raja dianggap sebagai Son of Heaven
(Thien-Tu) dan ibu kota dibina berdasarkan corak ibu kota China yang terdiri
daripada tiga bulatan sepusat. Penyebaran fahaman Konfusius dilakukan oleh
Wangsa Le dalam kalangan rakyat Indo-China dengan memperkenalkan birokrasi
bercorak China. Sejak itu, hubungan Vietnam-China semakin rapat melalui sistem
tributari. Peter Church menegaskan bahawa sejak abad ke-15, Vietnam memiliki
penyusunan organisasi yang hampir sama dengan China, cumanya berbeza dari segi
saiznya. Dalam organisasi birokrasi itu sendiri, ahlinya terdiri daripada
golongan yang berpendidikan Konfusius. Pemilihannya berdasarkan kepada
peperiksaan awam yang dijalankan untuk mereka yang ingin memasuki ke dalam
sistem pentadbiran. Bukan itu sahaja, pengaruh China ini turut diserap ke dalam
undang-undang, sistem pentadbiran, penulisan dan seni. Malah, golongan
berpendidikan Konfusius ini lebih cenderung untuk menggunakan bahasa China
berbanding bahasa Vietnamese.
Seterusnya, perkara yang ingin
dibincangkan ialah berkenaan dengan aspek ekonomi sebelum kedatangan kuasa
Barat di Asia Tenggara. Sebelum abad ke-16, sukar untuk kita memotret gambaran
menyeluruh berkenaan dengan keadaan ekonomi di Asia Tenggara kerana kekurangan
sumber terhadap perkara ini. Penulisan atau karya hanya berkisar kepada suasana
sebuah dinasti. Sumber China banyak menerangkan berkenaan aspek perdagangan dan
perniagaan. Walaupun begitu, Louis Malleret dan Bernard Philippe Groslier
memberitahu bahawa sumber arkeologi mampu memberi pertolongan untuk memahami
keadaan ekonomi di Asia Tenggara khususnya kerajaan seperti Pagan di Burma,
Sailendra di Java, Funan dan Angkor. Secara umumnya, aktiviti ekonomi
masyarakat di Asia Tenggara ialah menumpukan kepada kegiatan pertanian dan
perdagangan. D.G.E Hall mengatakan bahawa hampir 90 peratus penduduk di Asia
Tenggara menetap di kawasan pedalaman. Kebanyakan daripada mereka merupakan
pengumpul makanan seperti Negrito Semang dan Senoi-Temiar di Semenanjung Tanah
Melayu, Kubu di Sumatera, Toals di Celebes, Punan di Borneo dan sekumpulan
kecil di New Guinea. Aktiviti ekonomi yang utama ialah pertanian selain
daripada perikanan. Dalam kegiatan pertanian, konsep yang digunakan untuk
pembukaan sesuatu ladang ialah “slash and
burn”. Masyarakat akan melakukan penebangan terhadap hutan dan melakukan
pembakaran bagi meluaskan kawasan ini. Setelah itu, mereka akan menanam ubi
atau yam dan diikuti dengan penanaman padi dan jagung. Selain itu, setelah dua
tahun mereka akan berpindah ke kawasan lain. Begitulah keadaan ekonomi asas
masyarakat di Asia Tenggara.
Seterusnya, aktiviti sosioekonomi
yang dilakukan ialah penanaman tanaman padi. Ini jelas kelihatan di kawasan
lembangan sungai seperti Delta Mekong di Vietnam. Gordon Luce mengatakan bahawa
padi merupakan produk utama di Asia Tenggara. Aktiviti penanaman padi ini
berkembang dalam kalangan Mon-Khmer di Semenanjung Indo-China. Mereka yang
telah memulakan aktiviti ini di delta Sungai Merah di Tongking. Keadaan ini
menyebabkan populasi masyarakatnya semakin bertambah. Penanaman padi basah di
Burma telah dilakukan oleh masyarakat Mon yang telah membina sistem saliran Kyaukse
yang membantu aktiviti penanaman padi. Sistem seperti ini telah berjaya
membangunkan kerajaan yang kuat seperi Kediri, Singosari dan Majapahit.
Masyarakat di Asia Tenggara melakukan penanaman padi ini bagi menampung
keperluan makanan mereka. Seterusnya, selain daripada pertanian, aktiviti
ekonomi masyarakat Asia Tenggara berfokus kepada perdagangan. Kawasan pelabuhan
seperti Funan’s Oc Eo, Srivijaya’s Palembang, Melaka dan East Java’s Tuban
telah membangunkan perhubungan yang luas dalam aktiviti perdagangan.
Semenanjung Tanah Melayu dan Indonesia merupakan kawasan transisi untuk
perdagangan, pertemuan antara kumpulan pedagang daripada Timur dan Barat.
Aktiviti seperti ini turut disebabkan oleh kepakaran dalam pembinaan kapal di
kerajaan Kediri, Singosari dan Majapahit sebelum kedatangan Portugis. Hubungan
perdagangan berlaku di antara wilayah Asia Tenggara dengan pedagang daripada
China dan India. Sebagai contoh, Bengal telah mengeksport pelbagai jenis
makanan ke Melaka seperti gula, daging, sayur-sayuran dan buah-buahan seperti
halia, oren dan lemon. Bukan itu sahaja, Demak, Japara, Tegal, Semarang dan
Cheribon menjadi sumber ketiga kepada hubungan perdagangan selain daripada
Bengal dan Pegu.
Kesimpulannya, sebelum kedatangan
kuasa Barat di Asia Tenggara, aspek politik dan ekonomi memiliki jalur
persamaan di antara wilayah. Keadaan ini mungkin disebabkan kedudukan Asia
Tenggara yang dihimpit oleh dua kuasa besar iaitu China dan India, dan faktor
iklim dan cuaca telah menyebabkan corak ekonomi mereka hampir sama. Keadaan ini
berterusan sehinggalah kuasa Eropah berjaya sampai ke tanah Asia Tenggara
melalui pelayaran dan seterusnya menjajah demi keperluan ekonomi mereka. Salah
satu perubahan yang ketara ialah kedatangan kuasa Barat ini telah menghapuskan sistem
perhambaan di kebanyakan wilayah Asia Tenggara. Seperti yang diterangkan oleh
Azmah Abdul Manaf yang mengatakan bahawa kedatangan British ke Tanah Melayu
telah menghapuskan sistem perhambaan. Begitu juga di Thailand, kedatangan
kuasa-kuasa Eropah telah berjaya melenyapkan institusi perhambaan ketika zaman
Mongkut dan Chulalongkorn. Jika kita menilai kedatangan kuasa Barat ini, impak
positif dan negatif tetap wujud dan kadang-kadang melampaui batas apabila
kekejaman dan penindasan sentiasa terjadi. Bangsa asing yang mengaku diri
mereka hebat ini telah menakutkan masyarakat. Sungguhpun begitu, percikan
gerakan nasionalisme tetap terpancar walaupun hanya memasuki abad ke-19 dan 20.
Secara keseluruhannya, aspek politik, ekonomi dan sosial di Asia Tenggara
sebelum kehadiran kuasa Eropah masih kekal dengan sifat tradisional dan berubah
dengan pengaplikasian ideologi Barat dalam bidang politik, ekonomi dan sosial
sama ada dalam bentuk paksaan mahupun secara sukarela.
Tiada ulasan:
Catat Ulasan