Perjanjian Pangkor 1874 & Sistem Residen di Perak

Menjelang abad ke-19, kuasa British berjaya meluaskan pengaruhnya di Tanah Melayu apabila Perjanjian Pangkor 1874 ditandatangani. Perjanjian ini merupakan persetiaan di antara pihak British yang diwakili oleh Sir Andrew Clarke sebagai Gabenor Negeri-negeri Selat dengan Raja Abdullah dan pembesar Melayu yang lain. Perjanjian ini ditandatangani di kapal HMS Pluto pada 20 Januari 1874. Di dalam perundingan ini, terdapat 14 fasal yang telah dipersetujui oleh beberapa orang pembesar dan sultan Perak. Perkara ke-6 di dalam Perjanjian Pangkor ini yang telah mengubah arena politik tradisional masyarakat Melayu apabila diperkenalkan ‘Sistem Residen’ yang telah melemahkan kuasa pemimpin Melayu. Di sebalik peristiwa ini, terdapat pelbagai faktor yang menyebabkan Perjanjian Pangkor perlu ditandatangani. Sungguhpun begitu, terdapat dua perkara yang ingin dibincangkan dalam penulisan ini iaitu yang pertama berkenaan faktor termeterainya Perjanjian Pangkor dan implikasi perjanjian ini terhadap kuasa politik orang Melayu.

            Pihak kolonial Inggeris mempunyai kepentingan yang cukup besar terhadap lapangan ekonomi di Tanah Melayu bagi memenuhi keperluan bahan mentah di negara asal. Bagi menjaga kepentingan ini, pihak kolonial harus menjaga keamanan dan mengelakkan Tanah Melayu daripada sebarang kekacauan. Sungguhpun begitu, Perang Larut yang berlaku di antara kongsi-kongsi gelap membimbangkan pihak Inggeris kerana akan mengancam kedudukan mereka di Tanah Melayu. Perang Larut tercetus apabila berlakunya perebutan dan perbalahan di antara kumpulan Ghee Hin dan Hai San terhadap pemilikan lombong bijih timah di Taiping. Malah, turut menjadi isu di antara Raja Abdullah dengan Ngah Ibrahim. Bukan itu sahaja, pelabur-pelabur yang mempunyai kepentingan terhadap sektor perlombongan mendesak kerajaan British untuk menyelesaikan masalah Perang Larut. Mohd Isa Othman (2000) menjelaskan bahawa Perang Larut membimbangkan Inggeris kerana boleh merebak ke Pulau Pinang dan Singapura. Ini kerana kongsi-kongsi gelap di Perak mempunyai hubungan dengan kongsi gelap di dua pelabuhan tersebut. Oleh itu, Lord Kimberley selaku Setiausaha Tanah Jajahan telah mengarahkan Sir Andrew Clarke menyiasat perkara ini dan seterusnya mencari solusi bagi mengatasi masalah ini.

            Bagi menyelesaikan permasalahan ini, Sir Andrew Clarke telah mengatur genjatan senjata antara kongsi-kongsi gelap yang bertelagah. Pada masa yang sama, Sir Andrew Clarke telah meminta pembesar-pembesar Melayu untuk berjumpa dengan beliau di Pangkor bagi berunding untuk menyelesaikan masalah mereka. Raja Abdullah, masih berharap baginda masih kekal memegang jawatan sebagai Sultan Perak. Oleh itu, Sultan Abdullah telah menulis kepada Sir Andrew Clarke untuk meletakan seorang residen di Perak dan sebagai balasannya, Sultan Abdullah kekal menjadi Sultan Perak. Bagi menjelmakan keinginan Sultan Perak ini, Sultan Abdullah harus menyetujui kandungan Perjanjian Pangkor di mana Sultan Abdullah harus menerima seorang Residen. Perkara ke-6 di dalam perjanjian ini menyebut bahawa:

 

‘Sultan akan menerima dan menyediakan tempat tinggal yang sesuai untuk seorang pegawai Bitish yang dikenali sebagai residen. Nasihat residen mesti diperoleh dan dilaksanakan dalam semua perkara melainkan dalam hal agama dan adat-istiadat Melayu’

 

Berdasarkan kepada kenyataan di dalam Perjanjian Pangkor ini, Sultan mesti mendapatkan nasihat daripada residen dan nasihat yang diberikan haruslah dilaksanakan. Secara tidak langsung, pihak Inggeris telah menceroboh sistem politik Tanah Melayu tanpa melakukan sebarang pertumpahan darah mahupun peperangan. Berbeza dengan tanah jajahan yang lain, apabila pihak British harus beradu tenaga untuk mendapatkan kuasa untuk menjalankan dasar dan polisi mereka.

Perlantikan seorang residen untuk membantu dan menasihat sultan dalam semua urusan pentadbiran secara tidak langsung telah mengubah landskap politik di Tanah Melayu yang bertunjangkan kepada kuasa mutlak seorang raja untuk memerintah. Sultan tidak lagi bergerak seorang diri untuk menjalankan tadbir urus wilayahnya selain dibantu oleh pembesarnya. Residen memainkan peranan untuk memberi nasihat yang harus dijalankan dalam perkara yang melibatkan pentadbiran di Tanah Melayu. Satu kepastian yang jelas di sini, hubungan pemerintah di Tanah Melayu dengan pihak Inggeris telah bermula setelah Perjanjian Pangkor dipersetujui. Walaupun tiada formula atau tugas yang spesifik tentang residen ini, namun sudah pasti pemerintahan cara barat mempunyai pertentangan dengan sistem pemerintahan yang diamalkan oleh pemimpin Melayu sejak dahulu lagi. Sebagai contoh, di negeri Perak, J.W. Birch atau James Wheeler Woodfor Birch merupakan residen British yang pertama di Perak. J.W.W Birch telah melanggar norma dan kebiasaannya bagi sistem politik Tanah Melayu apabila beliau telah mengambil sebarang keputusan tanpa berunding terlebih dahulu dengan Sultan Abdullah. Malah, peraturan-peraturan baru tentang cukai misalnya telah menekan kuasa Sultan Abdullah sebagai seorang pemerintah.

Dari sudut ekonomi, Perjanjian Pangkor 1874 telah membuka ruang seluas-luasnya kepada pegawai Inggeris untuk memberikan nasihat kepada sultan dalam apa jua aspek ekonomi kerana dinyatakan dengan jelas bahawa Sultan harus menerima nasihat residen dan melaksanakan nasihat yang diberikan. Sebagai contoh di Perak, kehadiran J.W.W Birch sebagai seorang residen telah mengubah peraturan cukai yang selama ini diaplikasikan oleh pemimpin dan pembesar Melayu. J.W.W Birch telah mengeluarkan arahan agar cukai yang sebelum ini dikutip oleh pembesar Melayu akan dipungut oleh pegawai British dan menghukum sesiapa sahaja yang melanggar arahan ini. J.W.W Birch menggunakan alasan bahawa keadaan ini akan memulihkan aspek kewangan negeri Perak dan menjelaskan hutang-hutang yang tertunggak. Hakikatnya, pihak J.W.W Birch ingin berkuasa dalam pentadbiran agar segala peraturan yang membawa faedah kepada pihak Inggeris mudah untuk dilaksanakan. Walaupun begitu, masyarakat Melayu tidak mengendahkan tuntutan ini. Sebagai contoh, Raja Ngah tetap mengutip cukai menyebabkan rumahnya telah dibakar.

Seterusnya, penguasaan politik oleh pihak Inggeris melalui residen ini telah mengundang kemarahan bagi pemimpin Melayu apabila sistem perhambaan dihapuskan pada tahun 1883. Walaupun di dalam Perjanjian Pangkor tidak disebut tentang perhambaan, pihak Inggeris beranggapan bahawa institusi perhambaan ini bertentangan dengan kerajaan yang ‘bertamadun’ yang dicadangkan oleh Inggeris. Barbara Watson Andaya & Leonard Andaya Y (1983) menyatakan bahawa orang Eropah mendefinisikan perhambaan sebagai kumpulan yang tidak dibezakan yang hidup dalam kesengsaraan. Melihat kembali signifikan perhambaan ke atas sejarah politik di Tanah Melayu, perhambaan ini menjadi lambang kepada sumber kekayaan bagi seseorang. Dikatakan bahawa, semakin ramai hamba yang dimiliki oleh seseorang pembesar atau pemerintah, semakin tinggi kedudukan atau martabat yang dimiliki. Berdasarkan kepada kenyataan ini, wujud pertentangan yang jelas tentang definisi dan konotasi terhadap sistem perhambaan. Oleh itu, pihak kolonial Inggeris telah meminta Frank Swettenham, seorang yang fasih berbahasa Melayu untuk memenangi Sultan Abdul Samad untuk bersetuju menghapuskan sistem perhambaan di Tanah Melayu.

Kesimpulannya, Perjanjian Pangkor merupakan kunci kejayaan pihak British untuk menguasai sistem pemerintahan di negeri-negeri Melayu. Melalui sistem residen, pihak British berpeluang untuk memberikan nasihat kepada sultan agar nasihat ini dilaksanakan. Pada hakikatnya, residen yang dilantik bersikap berani untuk menjalankan peraturan baru tanpa memikirkan perimbangan dan keputusan daripada sultan. Sistem perhambaan yang cuba dihapuskan turut mengundang rasa tidak puas hati terhadap kuasa British ini. Sungguhpun begitu, kelemahan di dalam mencapai kata sepakat antara pentadbir Melayu dan kesukaran untuk menyelesaikan masalah dalaman negeri menyebabkan orang luar iaitu British mudah untuk mengambil kesempatan.

Renaissance, Kelahiran Semula Eropah

“Renaissance” merupakan satu peristiwa penting dalam sejarah peradaban Eropah. Masyarakat di Eropah telah menikmati satu perubahan yang ketara khususnya di Itali. Era “Dark Ages” telah memaksa golongan intelektual membuka jalan kepada pembaharuan positif demi kepentingan penghidupan yang lebih baik. Zaman Dark Ages yang menyaksikan huru-hara dan keadaan yang tidak selamat membuatkan masyarakat Eropah hidup dalam belenggu kejahilan dan hilang identiti kegemilangan semasa zaman klasik Rom. Pembunuhan, rompakan dan aktiviti jenayah sukar untuk dibendung, apatah lagi nak dihapuskan. Namun, kemunculan Renaissance telah membuka mata masyarakat Eropah tentang masalah kemunduran yang mereka alami dan menjadi gelombang kepada zaman kesedaran di Eropah dalam bidang kesusasteraan dan kesenian. Fenomena ini telah mengeluarkan Eropah daripada perangkap zaman Dark Ages yang melemahkan nilai sosial dan tradisi lama zaman empayar Rom. Muncul persoalan bagaimana Renaissance tercetus di Eropah. Untuk menjawab persoalan tersebut, perbincangan dalam penulisan ini akan memfokuskan kepada kemunculan Renaissance di Eropah.

            Renaissance atau “Rebirth” mempunyai ciri-ciri tertentu yang membezakan dengan zaman lain baik di Eropah mahupun di wilayah lain. Pertama, Renaissance dikaitkan dengan usaha-usaha pengkajian semula karya klasik Greek dan Rom. Golongan intelektual di Eropah melakukan kajian semula terhadap karya ini yang telah sekian lamanya “mati” dalam lingkungan kehidupan masyarakat Eropah. Oleh itu, golongan intelektual Eropah memikirkan perlunya karya ini dibedah semula kandungannya dan menjadi medium kepada pembinaan semula masyarakat Eropah yang telah terkeluar daripada nilai-nilai kegemilangan zaman klasik. Ciri yang kedua berhubung dengan “Individualisme”. Sesiapa sahaja bebas untuk mencapai tahap sosial tertentu tanpa sekatan yang pernah dilakukan oleh golongan gereja. Kebebasan ini telah membuka peluang kepada masyarakat Eropah untuk melakukan sesuatu bagi membaiki taraf kehidupan yang dilanda kemiskinan dan meningkatkan tahap sosial. Ciri ketiga berkait rapat dengan “sekularisme” yang membawa pengertian pengasingan usaha duniawi manusia dengan ajaran agama dan kawalan gereja. Masyarakat Eropah mula berusaha untuk membebaskan fikiran dan fizikal mereka daripada tuntutan gereja seperti sebelumnya. Minat terhadap kebendaan menguasai kehendak dalam diri yang sering terkunci oleh falsafah dan prinsip gereja. Ciri-ciri yang dijelaskan merupakan gambaran bagi kerangka suasana Renaissance di Eropah.

            Pelbagai faktor yang menjana kemunculan Renaissance di Eropah yang diberikan oleh para sarjana. Antaranya ialah kesan daripada Perang Salib yang melibatkan perang agama. Peperangan ini berlaku antara tentera Islam dan Kristian. Tanda salib pada askar-askar Kristian menyebabkan pertempuran antara dua pihak ini dipanggil sebagai Perang Salib. Dalam peperangan ini telah menyebabkan masyarakat Islam dan Krisitian bertembung dalam aspek ketenteraan yang begitu panjang dalam sejarah. Namun, kesan yang diterima telah berjaya membawa kepada detik-detik awal Renaissance di Eropah khususnya di Itali. Venice, Genoa dan Florence antara kota-kota yang menerima impak yang cukup besar terhadap perkembangan ekonomi. Peningkatan berterusan telah berlaku dari segi keuntungan yang diperoleh daripada hasil aktiviti perdagangan dengan pedagan Islam. Perang Salib ini menjadikan proses yang lebih agresif terhadap penerokaan, perdagangan dan kolonisasi. Penguasaan orang Kristian terhadap kawasan timur Mediterannean telah membawa kepada keuntungan dan manfaat bagi pelabuhan-pelabuhan penting di Itali seperti Venice, Pisa dan Genoa. Kemakmuran dan keamanan yang dicapai bandar seperti Venice telah membawa kepada penyebaran idea-idea Renaissance. Golongan pelukis, penulis dan artisan mampu menghasilkan karya apabila mereka hidup dalam satu masyarakat yang berkongsi bersama idea-idea Renaissance.

            Faktor seterusnya berkaitan dengan pengkajian dan penterjemahan karya Eropah purba. Usaha ini dilakukan oleh golongan intelektual di Eropah. Kumpulan ini telah berusaha untuk membangkitkan semula pandangan dan gagasan Greek dan Rom klasik untuk kepentingan masyarakat. Pengkajian yang dilakukan ini secara tidak langsung membawa kepada kegiatan pembelajaran dan pendidikan berkembang dengan pesat melalui penyebaran manuskrip. Bolehlah kita katakan bahawa pendidikan begitu mustahak kepada sesebuah masyarakat kerana melalui bidang ini ilmu mampu berkembang secara berkesan dan menjadi tunjang kepada prinsip atau amalan dalam kehidupan sehari-hari. Dalam erti kata yang lain, sebagai landasan yang perlu diikuti dan dijadikan sebagai platform untuk pencapaian kehidupan yang harmoni lagi makmur. Begitulah keadaannya semasa zaman Renaissance melebarkan sayapnya ke segenap ceruk Eropah. Hal ini dapat kita buktikan dengan kemunculan perpustakaan kelas pertama dan institusi pendidikan seperti University Oxford dan University of Cambridge. Perkembangan ini begitu penting di Eropah kerana mampu menghasilkan idea pembaharuan seperti penerbitan buku-buku sebagai bahan bacaan penting. Satu lagi aspek yang penting kepada kehadiran Renaissance di Eropah ialah penterjemahan karya klasik turut membawa idea humanisme oleh tokoh tertentu seperti Petraciach dan Lorenzo Vila.

            Faktor berikutnya ialah perkembangan dalam institusi kewangan atau perbankan. Ekonomi di Itali telah berkembang dengan kewujudan institusi kewangan yang efisien dan efektif. Wujud satu mekanisme kredit yang membantu kepada golongan pelabur di Eropah selain daripada duit syiling yang berbentuk emas dan perak. Prinsip-prinsip perbankan telah dibangunkan bagi memudahkan urusan ekonomi. Antaranya ialah sistem “usury” atau faedah, insurans maritim dan kontrak-kontrak ekonomi. Misalnya wujud pinjaman “sea laons” yang akan menjamin tahap faedah dan keuntungan tertentu selain daripada merangkumi tanggapan yang penuh telah digunakan secara meluas sebelum diisytiharkan sebagai riba. Antara lain, insurans maritim menjamin keselamatan barang-barang dagangan yang dibawa masuk ke pelabuhan. Perkembangan perbankan seperti ini telah menjadikan wilayah Florence di Itali terkenal dengan sistem perbankan yang moden dan kukuh kepada pedagang dan pelabur. Hal ini turut membawa kepada minat kepada golongan bangsawan untuk terlibat dalam aktiviti bersandarkan ekonomi komersial dan menguntungkan. Antara kumpulan yang terkenal ialah keluarga Medici yang telah melaburkan dalam pelbagai sektor penting iaitu perindustrian, perniagaan dan pembinaan kapal. Pada masa yang sama, muncul pekan-pekan dan bandar-bandar di Itali disebabkan aktiviti ekonomi yang aktif dan memberangsangkan. Situasi ini telah membawa perubahan positif yang berhubung dengan Renaissance di Eropah.

            Kemunculan Renaissance ini turut berkait dengan hilangnya sokongan kepada institusi gereja. Meninjau kembali perkembangan institusi ini di Eropah, gereja memainkan peranan penting kepada kebajikan dan kehidupan setelah mati bagi para petani. Namun, disebabkan pelaku gereja yang tidak akur kepada prinsip-prinsip gereja ini menyebabkan mereka lebih mementingkan kepada kemewahan dan keseronokan kepada masyarakat Eropah. Keadaan ini berterusan sehinggalah wujud kumpulan yang menentang dan melakukan reformasi terhadap institusi agama ini. Era Renaissance, golongan gereja tidak lagi sekuat sebelumnya kerana aktiviti korup yang diamalkan sebelum ini diketahui oleh masyarakat. Maka tidak hairanlah jika sebelum ini golongan gereja menyeksa kumpulan intelektual yang mempersoalkan tindakan gereja. Golongan humanist memainkan peranan dalam membawa masyarakat keluar daripada kongkongan gereja yang dianggap banyak menyimpang daripada tujuan asal institusi berkenaan. Mereka turut membaca kitab Injil baru (New Testment) dan merencanakan gerakan pembebasan. Fenomena “Black Death” memperkuatkan lagi hujah bahawa golongan gereja sendiri yang telah melanggar perintah Tuhan-Nya. Oleh itu, Renaissance disebabkan penelitian semula terhadap peranan gereja yang telah disalahgunakan oleh pelakunya yang mementingkan keperluan peribadi.

            Kesimpulannya, Renaissance telah membawa masyarakat Eropah hidup dalam keadaan yang lebih baik daripada sebelumnya. Kemunculan golongan humanist turut menjadi nadi kepada gelombang Renaissance di Eropah. “Kelahiran semula” ini turut membebaskan masyarakat Eropah terus dikongkong oleh institusi gereja. Kebudayaan ini berterusan sehinggalah abad ke-16. Hal ini kerana berlaku kemerosotan disebabkan dasar perluasan kuasa Perancis sejak tahun 1494M. Namun, aura-aura Renaissance itu tetap dirasai oleh masyarakat di Eropah. Renaissance ini juga melahirkan tokoh-tokoh terkenal dalam pelbagai bidang seperti Leonardi Da Vinci. Sumbangan golongan ini masih diingat oleh masyarakat Eropah khususnya sehingga hari ini. Oleh itu, Renaissance telah menjadi titik kegemilangan masyarakat Eropah yang berjaya dari pelbagai segi dan membentuk suatu masyarakat yang memiliki keinginan untuk mencapai kejayaan.

Asia Tenggara Sebelum Era Imperialisme Barat

Asia Tenggara merupakan wilayah yang banyak menerima pengaruh daripada kuasa Barat semenjak abad ke-18 lagi. Kehadiran kuasa Barat ke wilayah ini didorong oleh faktor ekonomi dan keperluan untuk mendapatkan kawasan jajahan. Aspek pelayaran turut memainkan peranan apabila pedagang daripada benua Eropah berjaya sampai di wilayah Asia Tenggara melalui kaedah ini. Sejak itulah wilayah di Asia Tenggara menjadi lubuk kepada sumber ekonomi yang bernilai tinggi. Kehadiran mereka telah mengubah corak dan rentak ekonomi, politik dan sosial kerajaan-kerajaa di Asia Tenggara secara perlahan-lahan. Namun, masih ada nilai tradisi yang dikekalkan dan diamalkan. Dalam kita menilai keadaan Asia Tenggara sebelum kedatangan kuasa Barat ini, secara umumnya, wilayah-wilayah di benua ini berkongsi bentuk ekonomi yang sama, bahkan dalam dimensi politik dan sosial itu sendiri. Sebelum penjajahan berlaku, telah wujud jalur perdagangan di Asia Tenggara dengan dunia luar. Agak keterlaluan jika kita mengatakan tidak ada sebarang bentuk hubungan di antara Asia Tenggara dengan dunia Eropah. Oleh itu, dalam kita menyelongkar keadaan Asia Tenggara sebelum kehadiran kuasa Barat, eloklah diselidiki dari aspek politik dan ekonomi.

            Dalam aspek politik, wilayah di Asia Tenggara berkongsi bentuk yang sama, walaupun penggunaan istilah yang berbeza. Antara sistem politik yang popular digunakan ialah sistem monarki. Sistem ini menekankan kepada kuasa raja sebagai pemerintah yang berkuasa mutlak dan memiliki segala kekayaan ekonomi dalam wilayah jajahan takluknya. Bolehlah kita katakan bahawa raja ini merupakan individu yang disegani dan dihormati oleh masyarakat dan rakyat harus memberikan taat setia kepada golongan pemerintah ini. D.G.E Hall menegaskan bahawa raja merupakan ketua kepada sesuatu komuniti yang dihubungkan oleh adat. Seseorang raja dilantik disebabkan pengetahuan yang dimiliki. Apabila sesebuah masyarakat kecil bergabung sesama mereka, akan membentuk masyarakat yang besar. Oleh itu, pemilihan seorang ketua diperlukan bagi mengemudi rakyatnya dalam aspek kehidupan. Walaupun begitu, satu perkara yang penting berkenaan pembinaan aspek politik di Asia Tenggara ialah pengaruh luar seperti Hindu-Buddha, Islam, Kristian dan Neo-Konfusius yang mempelbagaikan lagi bentuk politik dan menjadi garis pemisah perbezaan aspek ini di Asia Tenggara. Pengaruh Hindu-Buddha daripada India merupakan elemen yang begitu kuat dipraktikkan di wilayah Asia Tenggara seperti di kerajaan Ava, Sukhotai, Sailendra, Majapahit, dan Srivijaya. Hal ini turut dipersetujui oleh R. Von Heine-Geldern yang menerima pengaruh Hindu-Budha dalam pembentukan sistem politik kerajaan awal di Asia Tenggara. Walaupun begitu, pengaruh luar seperti Islam, Kristian dan fahaman neo-Konfusius turut terlibat dalam perkara ini dengan sifat yang berbeza.

            Pengaruh luar seperti Hindu-Buddha telah menjadi tunjang penting kepada pembentukan sistem politik di Asia Tenggara. Sistem politik yang dimaksudkan di sini ialah berhubung dengan kuasa raja, peranan kuasa-kuasa kosmik, pembinaan kerajaan dan peranan golongan diperintah. Raja dilantik disebabkan kebolehan dan keupayaan raja berkenaan untuk mengekalkan keharmonian. Jika raja tidak mampu untuk melaksanakan tanggungjawabnya, raja tersebut boleh digulingkan dan diganti dengan individu yang lain. Bencana, penyakit dan ketidakstabilan politik antara faktor lain yang membawa kepada kejatuhan seseorang pemimpin. Dari sudut penyerapan ideologi, prinsip, kepercayaan dan amalan dalam sistem politik, terdapat tiga unsur yang penting untuk dikenal pasti. Pertama, berhubung dengan doktrin Hindu (Brahmin) yang menggambarkan dunia sebagai bentuk bulatan sepusat dengan Gunung Meru di tengah-tengahnya. Gunung Meru dianggap sebagai sakral dan sesiapa sahaja yang ingin mendekatinya perlu menunjukkan penghormatan. Dalam pentadbiran, istana atau kuil dianggap sebagai Gunung Meru. Antara kawasan yang digambarkan sebagai Gunung Meru ialah Bakheng di Angkor. Selain itu, kepercayaan kepada angka 33 yang mewakili dewa-dewa di Gunung Meru turut diaplikasikan dalam sistem politik. Sebagai contoh, raja perlu memiliki 33 permaisuri daripada 33 keturunan. Dalam kepercayaan Theravada, kedudukan raja dipengaruhi oleh hukum karma. George Coedes mengatakan raja merupakan pengawal kepada undang-undang, dharma, pelindung agama dan pencipta kepada kemakmuran. Selain itu, konsep mandala turut mencorakkan lagi aspek politik di Asia Tenggara.

            Selain daripada pengaruh Hindu-Buddha, Islam turut berperanan dalam pembentukan sistem politik di Asia Tenggara. Agama Islam yang dibawa oleh Nabi Muhammad S.A.W yang telah berkembang sehingga ke Eropah, Asia Timur dan Asia Tenggara. Agama Islam ini dikembangkan oleh pedagang yang melalui laluan di Asia Tenggara untuk sampai ke China. D. R. SarDesai mengatakan bahawa penerimaan pengaruh luar ini hanya berlaku apabila pedagang daripada India sampai ke Asia Tenggara. Beliau menambah, pada abad ke-8, telah ada masyarakat Arab di China, kawasan barat India, Java dan Sumatra. Dalam ajaran agama Islam ini, golongan pemerintah harus menunjukkan sifat kepimpinan yang tinggi seperti jujur, adil, amanah dan bijaksana. Kemasukan agama ini ke Asia Tenggara seperti di Indonesia, Tanah Melayu dan Brunei telah mengubah landskap politik di Asia Tenggara yang pada asalnya didominasi oleh pengaruh Hindu-Buddha. Penukaran istilah raja kepada sultan atau syah merupakan contoh yang jelas. Reformasi turut berlaku dari sudut pegangan dan kepercayaan seperti konsep perajaan Muslim menyatakan bahawa raja yang memerintah di bumi sebagai wakil Tuhan. Golongan ulama memainkan peranan penting kepada urusan pentadbiran negara. Golongan ini menjadi rujukan kepada raja, memberi nasihat, pengesah wangsa dan kadang-kadang menjadi pengkritik kepada kerajaan. Walaupun begitu, pengaruh Hindu-Buddha tidak lenyap sama sekali apabila kehadiran Islam di Asia Tenggara. Masih lagi ada prinsip dalam Hindu-Buddha seperti konsep mandala yang memberi takrifan bahawa kerajaan itu terbahagi kepada empat bulatan sepusat dengan keraton di tengah-tengahnya.

            Vietnam merupakan wilayah tunggal yang menerima pengaruh Neo-Konfusius di Asia Tenggara. Penguasaan China yang memakan masa seribu tahun telah banyak memberi impak ke atas aspek politik, ekonomi dan sosial wilayah berkenaan. Setelah Vietnam mendapatkan kemerdekaan, mereka tetap menganggap China sebagai role model. Kehadiran kuasa Barat khususnya Perancis pada tahun 1859 turut menggoyangkan institusi politik wilayah berkenaan. Namun, sebelum hadirnya kuasa Barat ini, Vietnam telah meniru atau menyesuaikan aspek politik mereka bersandarkan kepada negara China. Pengaruh daripada negara ini nampak jelas semasa pemerintahan T’ang Dynasty (618-907 AD). Raja dianggap sebagai Son of Heaven (Thien-Tu) dan ibu kota dibina berdasarkan corak ibu kota China yang terdiri daripada tiga bulatan sepusat. Penyebaran fahaman Konfusius dilakukan oleh Wangsa Le dalam kalangan rakyat Indo-China dengan memperkenalkan birokrasi bercorak China. Sejak itu, hubungan Vietnam-China semakin rapat melalui sistem tributari. Peter Church menegaskan bahawa sejak abad ke-15, Vietnam memiliki penyusunan organisasi yang hampir sama dengan China, cumanya berbeza dari segi saiznya. Dalam organisasi birokrasi itu sendiri, ahlinya terdiri daripada golongan yang berpendidikan Konfusius. Pemilihannya berdasarkan kepada peperiksaan awam yang dijalankan untuk mereka yang ingin memasuki ke dalam sistem pentadbiran. Bukan itu sahaja, pengaruh China ini turut diserap ke dalam undang-undang, sistem pentadbiran, penulisan dan seni. Malah, golongan berpendidikan Konfusius ini lebih cenderung untuk menggunakan bahasa China berbanding bahasa Vietnamese.

            Seterusnya, perkara yang ingin dibincangkan ialah berkenaan dengan aspek ekonomi sebelum kedatangan kuasa Barat di Asia Tenggara. Sebelum abad ke-16, sukar untuk kita memotret gambaran menyeluruh berkenaan dengan keadaan ekonomi di Asia Tenggara kerana kekurangan sumber terhadap perkara ini. Penulisan atau karya hanya berkisar kepada suasana sebuah dinasti. Sumber China banyak menerangkan berkenaan aspek perdagangan dan perniagaan. Walaupun begitu, Louis Malleret dan Bernard Philippe Groslier memberitahu bahawa sumber arkeologi mampu memberi pertolongan untuk memahami keadaan ekonomi di Asia Tenggara khususnya kerajaan seperti Pagan di Burma, Sailendra di Java, Funan dan Angkor. Secara umumnya, aktiviti ekonomi masyarakat di Asia Tenggara ialah menumpukan kepada kegiatan pertanian dan perdagangan. D.G.E Hall mengatakan bahawa hampir 90 peratus penduduk di Asia Tenggara menetap di kawasan pedalaman. Kebanyakan daripada mereka merupakan pengumpul makanan seperti Negrito Semang dan Senoi-Temiar di Semenanjung Tanah Melayu, Kubu di Sumatera, Toals di Celebes, Punan di Borneo dan sekumpulan kecil di New Guinea. Aktiviti ekonomi yang utama ialah pertanian selain daripada perikanan. Dalam kegiatan pertanian, konsep yang digunakan untuk pembukaan sesuatu ladang ialah “slash and burn”. Masyarakat akan melakukan penebangan terhadap hutan dan melakukan pembakaran bagi meluaskan kawasan ini. Setelah itu, mereka akan menanam ubi atau yam dan diikuti dengan penanaman padi dan jagung. Selain itu, setelah dua tahun mereka akan berpindah ke kawasan lain. Begitulah keadaan ekonomi asas masyarakat di Asia Tenggara.

            Seterusnya, aktiviti sosioekonomi yang dilakukan ialah penanaman tanaman padi. Ini jelas kelihatan di kawasan lembangan sungai seperti Delta Mekong di Vietnam. Gordon Luce mengatakan bahawa padi merupakan produk utama di Asia Tenggara. Aktiviti penanaman padi ini berkembang dalam kalangan Mon-Khmer di Semenanjung Indo-China. Mereka yang telah memulakan aktiviti ini di delta Sungai Merah di Tongking. Keadaan ini menyebabkan populasi masyarakatnya semakin bertambah. Penanaman padi basah di Burma telah dilakukan oleh masyarakat Mon yang telah membina sistem saliran Kyaukse yang membantu aktiviti penanaman padi. Sistem seperti ini telah berjaya membangunkan kerajaan yang kuat seperi Kediri, Singosari dan Majapahit. Masyarakat di Asia Tenggara melakukan penanaman padi ini bagi menampung keperluan makanan mereka. Seterusnya, selain daripada pertanian, aktiviti ekonomi masyarakat Asia Tenggara berfokus kepada perdagangan. Kawasan pelabuhan seperti Funan’s Oc Eo, Srivijaya’s Palembang, Melaka dan East Java’s Tuban telah membangunkan perhubungan yang luas dalam aktiviti perdagangan. Semenanjung Tanah Melayu dan Indonesia merupakan kawasan transisi untuk perdagangan, pertemuan antara kumpulan pedagang daripada Timur dan Barat. Aktiviti seperti ini turut disebabkan oleh kepakaran dalam pembinaan kapal di kerajaan Kediri, Singosari dan Majapahit sebelum kedatangan Portugis. Hubungan perdagangan berlaku di antara wilayah Asia Tenggara dengan pedagang daripada China dan India. Sebagai contoh, Bengal telah mengeksport pelbagai jenis makanan ke Melaka seperti gula, daging, sayur-sayuran dan buah-buahan seperti halia, oren dan lemon. Bukan itu sahaja, Demak, Japara, Tegal, Semarang dan Cheribon menjadi sumber ketiga kepada hubungan perdagangan selain daripada Bengal dan Pegu.

            Kesimpulannya, sebelum kedatangan kuasa Barat di Asia Tenggara, aspek politik dan ekonomi memiliki jalur persamaan di antara wilayah. Keadaan ini mungkin disebabkan kedudukan Asia Tenggara yang dihimpit oleh dua kuasa besar iaitu China dan India, dan faktor iklim dan cuaca telah menyebabkan corak ekonomi mereka hampir sama. Keadaan ini berterusan sehinggalah kuasa Eropah berjaya sampai ke tanah Asia Tenggara melalui pelayaran dan seterusnya menjajah demi keperluan ekonomi mereka. Salah satu perubahan yang ketara ialah kedatangan kuasa Barat ini telah menghapuskan sistem perhambaan di kebanyakan wilayah Asia Tenggara. Seperti yang diterangkan oleh Azmah Abdul Manaf yang mengatakan bahawa kedatangan British ke Tanah Melayu telah menghapuskan sistem perhambaan. Begitu juga di Thailand, kedatangan kuasa-kuasa Eropah telah berjaya melenyapkan institusi perhambaan ketika zaman Mongkut dan Chulalongkorn. Jika kita menilai kedatangan kuasa Barat ini, impak positif dan negatif tetap wujud dan kadang-kadang melampaui batas apabila kekejaman dan penindasan sentiasa terjadi. Bangsa asing yang mengaku diri mereka hebat ini telah menakutkan masyarakat. Sungguhpun begitu, percikan gerakan nasionalisme tetap terpancar walaupun hanya memasuki abad ke-19 dan 20. Secara keseluruhannya, aspek politik, ekonomi dan sosial di Asia Tenggara sebelum kehadiran kuasa Eropah masih kekal dengan sifat tradisional dan berubah dengan pengaplikasian ideologi Barat dalam bidang politik, ekonomi dan sosial sama ada dalam bentuk paksaan mahupun secara sukarela.

Pendudukan Inggeris di Singapura, 1819

Melalui tipu helah Francis Light, Pulau Pinang berjaya menjadi milik British. Sultan Abdullah ter-paksa menyerahkan Pulau Pinang apabila tidak dapat mempertahankan wilayah itu lagi. Malah, pada tahun 1791, Seberang Prai turut diambil oleh British ketika pemerintahan Sultan Dhiauddin. Ini merupakan kejayaan awal British untuk bertapak dengan kukuh di gugusan kepulauan alam Melayu. Pun begitu, pada peringkat awal Pulau Pinang tidak memberikan pulangan ekonomi se-perti yang diinginkan oleh British. Salah satu faktornya ialah kedudukan Pulau Pinang yang terlalu jauh daripada laluan perdagangan khususnya Selat Melaka. Oleh itu, British sekali lagi terpaksa mencari tapak pelabuhan lain bagi menjamin kedudukan perdagangannya dengan China. Selain itu, British harus berhati-hati terhadap dominasi perdagangan yang ditunjukkan oleh Belanda yang berpusat di Betawi. Meskipun hubungan British dengan Belanda dalam keadaan yang baik, British bimbang kegiatan perdagangannya akan terjejas apabila monopoli Belanda terus berlanjutan. Selain itu, kebimbingan British timbul seandainya Perancis turut melebarkan kuasanya di Kepulauan Melayu. Oleh itu, artikel kali ini akan menjelaskan tentang pendudukan British di Singapura sebagai cara untuk menjaga hubungan perdagangan dengan China setelah Pulau Pinang tidak menunjukkan reaksi yang positif.

            Apabila Pulau Pinang gagal menunjukkan perkembangan positif seperti yang dijangkakan oleh British, maka usaha untuk mencari pangkalan baharu telah dilakukan oleh British. Untuk melaksanakan tugas ini, British telah menghantar Stamford Raffles dan juga William Farquhar. Mereka ini mempunyai keterlibatan yang tinggi terhadap wilayah-wilayah di Kepulauan Melayu. Misalnya, Stamford Raffles pernah menjadi Leftenan Gabenor Jawa pada tahun 1811 sebelum ditukarkan ke Bangkahulu. Begitu juga, William Farquhar yang berpengalaman mentadbir Melaka. Namun begitu, apabila Belanda mengambil semula wilayah jajahannya, maka aktiviti perdagangan British menerima saingan. Ini kerana, monopoli perdagangan yang dikenakan kepada pedagang menyebabkan British terpaksa mencari pangkalan baharu untuk menyaingi Betawi. Perkara ini telah mendapat perhatian daripada Warren Hasting. Beliau telah mengarahkan Raffles dan Farquhar untuk meninjau lokasi yang berpotensi untuk dijadikan pangkalan baharu British. Raffles pada ketika itu mencadangkan Singapura kerana kedudukan pulau ini yang strategik, terletak di pintu Selat Melaka dan Selat Sunda. Untuk mencapai objektif ini, Raffles dan Farquhar telah belayar ke Singapura, berjumpa dengan Temenggung Abdul Rahman yang menjadi wakil Sultan di sana.

            Apabila Raffles dan Farquhar sampai di Singapura, mereka telah berjumpa dengan Temenggung Abdul Rahman. Tujuannya untuk mengadakan perjanjian bagi membolehkan British membuka petempatan di pulau ini. Pun begitu, Temenggung Abdul Rahman tidak dapat memenuhi tuntutan ini kerana setiap perjanjian perlu mendapat pengesahan daripada sultan. Temenggung tidak memiliki kuasa untuk memberi izin secara lisan atau bertulis kepada Raffles dan Farquhar. Perkara ini telah memberikan kesulitan kepada pihak British. Ini kerana British peka dengan situasi politik di antara pemerintah Johor-Riau dan Belanda dalam keadaan yang baik. Oleh itu, British telah memanipulasi perebutan takhta kerajaan Johor-Riau yang berlaku di antara Raja Hussein dan Raja Abdul Rahman. Konflik ini berlaku apabila Sultah Mahmud Syah III mangkat, putera sulung iaitu Raja Hussein tidak menghadiri pengkebumian kerana berada di Pahang. Raja Hussein yang memiliki hak untuk menjadi sultan terpaksa disisihkan kerana ketidakhadirannya pada hari pemakaman. Para pembesar istana telah melantik adiknya iaitu Raja Abdul Rahman menjadi sultan Johor-Riau. Melihat keadaan ini, Raffles telah meminta Raja Hussein untuk datang ke Singapura dan menjadi raja di sini. Maka, British dapat mengadakan perjanjian dengan Sultan Hussein untuk membina loji atau penempatan di pulau Singapura ini. Sebagai imbalannya, Sultan Hussein dan Temenggung Abdul Rahman diberi bayaran pampasan. Oleh itu, termeterai perjanjian awal di antara British dengan Sultan Hussein.

            Antara isi perjanjian awal di antara Stamford Raffles dengan Temenggung Abdul Rahman ialah British melalui SHTI dibenarkan untuk membina pos perdagangan di pulau Singapura. Selain itu, Temenggung Abdul Rahman berjanji tidak akan membuat perjanjian dengan mana-mana kuasa lain. Sebagai balasannya, Temenggung Abdul Rahman akan menerima $3,000 daripada pihak British. Seterusnya, satu lagi perjanjian dibuat di antara Tengku Hussain, Temenggung Abdul Rahman dan Stamford Raffles pada 6 Februari 1819. Melalui perjanjian ini, Tengku Hussain diikitran sebagai Sultan Johor, Sultan Muhamad Syah. British akan memberi bayaran sebanyak $5,000 kepada sultan dan $3,000 kepada Temenggung. British dibenarkan untuk membina oenemoatan di Singapura. Temenggung juga dibenarkan untuk menguti bayaran daripada perahu-perahu tempatan. Pada masa yang sama, British akan memberi perlindungan kepada sultan dan Temenggung. Tetapi, British tidak akan campur tangan dalam urusan Johor atau mengekalkan kuasa sultan dengan kekuatan tentera. Melalui dua perjanjian ini, British telah berjaya bertapak di Singapura, seterusnya menjadikan Singapura sebagai pangkalan baharu British di Kepulauan Melayu. William Farquhar dilantik sebagai Residen pertama Singapura dan diarahkan oleh Raffles untuk menjalankan kerja-kerja pembangunan Singpura dengan kadar segera.

            Pendudukan British di Singapura telah menimbulkan bantahan daripada Belanda. Bagi Belanda, British telah memungkiri Perjanjian London pada tahun 1814. Perjanjian ini telah menetapkan pembahagian tanah jajahan di antara British dan Belanda di rantau Asia Tenggara. Belanda mendakwa Singapura menjadi sebahagian daripada Kesultanan Riau-Lingga. Oleh itu, Belanda telah mendesak British untuk keluar dari pulau Singapura. Gabenor Melaka pada ketika itu telah menghantar bantahan kepada Gabenor Pulau Pinang. Atas desakan daripada Belanda, William Farquhar berusaha untuk mendapatkan bantuan daripada Pulau Pinang. Namun, Gabenor Pulau Pinang, Bannerman enggan memberikan bantuan dan menyarankan supaya Farquhar segera meninggalkan Singapura. Pun begitu, Bannerman segera mengirimkan bantuan kepada Farquhar apabila Gabenor Jeneral Hasting meminta beliau berbuat demikian. Bannerman telah mengirimkan seramai 200 orang askar India dan sejumlah wang. Pertikaian di antara Belanda dan British ber-kenaan dengan wilayah Singapura ditamatkan apabila kedua-dua belah pihak menandatangani per-janjian London pada tahun 1824. Melalui perjanjian ini berlaku pertukaran wilayah di antara British dengan Belanda atas persetujuan bersama.

            Rumusannya, pendudukan British di Singapura merupakan satu langkah yang bijak. Sejak itu, Singapura mula mengalami perubahan dari sudut aktiviti ekonomi apabila ramai pedagang yang singgah di pulau ini. Penduduk di pulau ini terus bertambah setiap tahun. Malah, dengan pendudukan ini British telah berjaya menutup kelemahan yang terdapat di Pulau Pinang. Meskipun selepas itu Pulau Pinang mula menunjukkan tanda-tanda positif dengan perkembangan perdagangan di sini. Oleh itu, Singapura berjaya memenuhi keperluan British.